Wat betekent mannelijkheid in een wereld waarin de ene feministische golf de andere inhaalt? Deze vraag krijgt een prominente plaats in Claire Denis’ oeuvre. In haar films, die Eye Filmmuseum van 29 februari tot 20 maart in de kijker plaatst, creëert ze stoere, sensuele, zorgende en normdoorbrekende manbeelden die ons beeld van mannelijke identiteit en lichamelijkheid bevragen.
Gevraagd naar de feministische dimensie van haar oeuvre, vertelt Claire Denis in een interview met Prospect Magazine dat ze niet geïnteresseerd is in een re-enactment van de maatschappelijke strijd tussen de seksen. Feministische cinema, zo zegt ze, toont de rijke gelaagdheid van een personage – een gelaagdheid die de grenzen overstijgt van wat we traditioneel als mannelijk en vrouwelijk beschouwen. Een vrouw die zelf het heft in handen neemt, of een man die zijn emotionele kant niet onderdrukt: hen een plaats geven in cinema is een feministische daad.
In Beau travail zijn gespierde en vechtende mannen meer dan hun spiermassa of hun crimineel cv.
Met die opvatting van feminisme in het achterhoofd, mag het niet verbazen dat de Franse regisseuse vaak werkt met mannelijke hoofdpersonages. In Beau travail, haar doorbraak bij het bredere publiek uit 1999, volgt ze een delegatie van het Franse Vreemdelingenlegioen in Djibouti. Onder de vlakke zon trainen ze soms letterlijk tot ze erbij neervallen. Wanneer de jonge en sociale Sentain de troep vervoegt, ontstaan er onderhuidse spanningen tussen hem en zijn overste, met alle gevolgen vandien. In High life (2018) probeert een groep terdoodveroordeelde criminelen te overleven in de ruimte. Ze gingen in op het voorstel om hun cel op aarde in te ruilen voor de schijnbare vrijheid van de ruimte. Daar, lichtjaren van de aarde verwijderd, worden ze onderworpen aan vruchtbaarheidsexperimenten.
Denis keert de onevenwichtige relatie tussen man en vrouw niet gewoon om. Haar mannelijke hoofdpersonages zijn geen geseksualiseerde objecten en vallen niet ten prooi aan oneerbare voorstellen van nafluitende vrouwen. Die seksestrijd – die in films als Promising young woman en On the basis of sex aan bod komt – interesseert Denis niet. In Beau travail en High life geeft ze gespierde en vechtende mannen nog steeds de hoofdrol, net zoals in een doorsnee actiefilm, maar tegelijkertijd verrijkt en verdiept ze hen zodat ze meer zijn dan hun spiermassa of hun crimineel cv. Ze belichamen nieuwe manbeelden die onze klassieke verwachtingspatronen over mannelijke identiteit en lichamelijkheid op losse schroeven zetten.
Sensuele lichamelijkheid
Tot de meest beklijvende scènes uit Denis’ oeuvre behoren ongetwijfeld de langgerekte trainingen uit Beau travail, haar oorlogsdrama zonder oorlog. Half ontblote mannen bewegen traag en gecontroleerd hun lichamen op heroïsche operamuziek van Benjamin Britten. Hun gevechtsbewegingen worden ballet. Hun lichamen vloeibaar. Hun kreten gezangen. Synchroon voeren ze dezelfde bewegingen uit alsof ze samen één lichaam vormen, terwijl de ondergrond of hemel hen opslokt. Deze choreografische training is een sequentie zonder gelijke in de filmgeschiedenis.
Denis kiest radicaal voor een esthetisering van het mannenlichaam. Het zou voorbarig zijn haar blik seksualiserend te noemen, en het cameraperspectief om te dopen tot een uitdrukking van de ‘female gaze’ – de tegenhanger van de ‘male gaze’, het mannelijke en objectiverende kijkperspectief dat de filmgeschiedenis maar al te vaak domineerde. In de elegante trainingsscènes uit Beau travail benadrukt Denis lichamelijkheid omwille van de esthetiek van het lichaam zelf – niet voor hun seksualiteit, stoerheid of wat dan ook.
Denis doorbreekt in haar films de naïeve aanname dat mannen ‘mind’ en vrouwen ‘matter’ zijn.
Zo doorbreekt ze de naïeve aanname dat mannen ‘mind’ en vrouwen ‘matter’ zijn. Dit historisch gegroeide idee gaat er zomaar vanuit dat mannen hun lichamelijke vorm ontstijgen door de grote portie intelligentie en denkkracht die hen toekomt. Vrouwen zijn daarentegen niet meer dan hun lichamelijke vorm: ze zijn een seksueel en mooi maar finaal ook zwak lichaam. Met Beau travail verrijkt Denis mannelijke identiteit door erop te wijzen dat ook mannen een lichaam hebben met sensuele schoonheid.
Pampers verversen en hemden strijken
Een tweede prominente manbeeld in Denis’ oeuvre is de zorgende vaderfiguur. Hoewel mannen meer dan eens walgelijk gedrag vertonen – denk aan André uit Denis’ White material (2009) die zijn huishoudster verkracht– belichaamt het hoofdpersonage uit High life het tegendeel. Monte, ingetogen gespeeld door Robert Pattinson, is een terdoodveroordeelde delinquent die op jonge leeftijd terecht stond voor de moord op zijn vriendinnetje. Zowat twintig jaar later neemt hij deel aan medische experimenten over voortplantingskansen in de ruimte. Van alle mannen is zijn zaad het meest gegeerd. Nooit gedacht dat een gevangene op zelfmoordmissie een vruchtbaarheidssymbool zou worden.
De ene na de andere ruimtevaarder valt uit, en uiteindelijk blijft Monte alleen over met een baby die zijn dochter blijkt te zijn. De man die ooit zijn vriendinnetje doodsloeg, vult nu zijn tijd noodgedwongen met het verversen van pampers. Hij leert haar wandelen en op een potje plassen. Hij neemt haar in zijn armen wanneer ze ’s nachts telkens opnieuw huilend wakker wordt. Hij naait popjes en maakt pap met groenten uit hun moestuin. Monte is meer dan zijn verleden en vindt zichzelf heruit in de rol van zorgende vader.
Ook in Beau travail belicht Denis het zorgende karakter van de militairen uit het Vreemdelingenlegioen. Zijn ze niet aan het trainen, dan wassen ze hun sokken, strijken ze hun hemden en vegen ze het stof uit hun slaapkamers. Waslijnen vol groen-bruine kleren hangen evenwijdig met de horizon te wachten op een gewillige soldaat. Dat Denis deze huishoudelijke handelingen zelf toevoegde aan het verhaal, dat losjes gebaseerd is op Herman Melvilles roman 'Billy Bud', toont hoe belangrijk ze de karakterisering van man als zorgende figuur vindt. Net zoals Monte ontpoppen de militairen zich tot moderne huisvaders die zich toeleggen op die taken die maar al te vaak worden toegewezen aan de vrouw-aan-de-haard.
Meervoudige, fluïde identiteiten
Een laatste van de vele lichaamsbeelden die Denis creëert, is het lichaam dat de norm doorbreekt, dat categoriek en unificerend denken in vraag stelt. Haar mannelijke hoofdpersonages zijn niet enkel sensuele en zorgende lichamen, maar tegelijkertijd ook zwarte en/of queer lichamen. In Melvilles roman is de homoseksuele spanning tussen de Galloup, de adjunct-generaal van het korps, en de nieuweling Sentain te snijden. In Denis’ verfilming blijven daarvan slechts enkele suggesties overeind. De charmante Sentain confronteert Galloup met diens onderdrukte homoseksuele verlangens – verlangens die in het militaire milieu nog steeds taboe zijn – en drijft hem tot waanzin. De adjunct werkt zijn opgekropte agressie en woede uit op Sentain, die gestraft wordt voor de verlangens die hij (ongewild?) bij zijn overste opwekt.
Denis biedt in Beau travail een alternatief voor de witte, heteroseksuele, middenklasse man die in menig film de hoofdrol vertolkt.
Met Beau travail schept Denis meervoudige, fluïde identiteiten die niet met één term gevat kunnen worden. Zo biedt ze een alternatief voor de witte, heteroseksuele, middenklasse man die in menig film de hoofdrol vertolkt. Voor Denis, die opgroeide in verschillende Frans-Afrikaanse kolonies, is het vanzelfsprekend dat ook het zwarte lichaam haar rechtmatige plaats krijgt in cinema. Dat ze hierin verder gaat dan ‘tokening’, bewijzen films als Chocolat en White material waarin ze terugblikt op haar kindertijd in Afrika. Daar gaat ze een stap verder dan in Beau travail en High life, waar de zwarte nevenpersonages zorgen voor een realistische representatie van de multiraciale werkelijkheid.
Opnieuw toont Denis dat mannelijkheid meer behelst dan stoerheid, en feminisme verder gaat dan vrouwelijke emancipatie. Ze zoekt nieuwe strategieën om mannelijke personages te karakteriseren en om hun lichamen te representeren. Ze toont het sensuele lichaam, het zorgende lichaam, het zwarte lichaam en het queer lichaam. Ze toont mannelijke lichamen die de norm doorbreken, en zich daardoor verrijken.
'Beau travail' (1999) is vanaf 22 februari 2024 voor de eerste keer in Nederland in de bioscoop te zien. Op 2, 8, 17, 24 en 30 maart 2024 kan je de 4K-restauratie van de film ook in De Cinema (Antwerpen) bekijken. 25 maart kan je er 'Trouble every day' bekijken.
Dit stuk verscheen eerder in Humbug #1: Macho.