Jeanne Dielman, 23 quai du commerce, 1080 Bruxelles werd recent tot de beste film aller tijden uitgeroepen. Terecht of niet, er zijn heel wat redenen waarom het Belgische meesterwerk van de Brusselse Chantal Akerman die titel niet gestolen heeft.
De tienjaarlijkse lijst van de beste films ooit van het Britse filmmagazine Sight and Sound kent een nieuwe nummer een. De hoogste plek ging niet voor een tweede keer naar Alfred Hitchcocks Vertigo (1958) of voor een zesde keer naar Orson Welles’ Citizen kane (1941), maar wel voor de eerste maal naar Jeanne Dielman, 23 quai du commerce, 1080 Bruxelles (1975), het feministische, avant-gardistische magnum opus van de Belgische cineaste Chantal Akerman. De keuze voor een meer dan drie uur durende experimentele film over de dagelijkse beslommeringen van een huisvrouw was verrassend.
Er mochten deze keer meer dan 1600 filmprofessionals stemmen voor de lijst. Dubbel zoveel als als in 2012, waardoor diversere stemmen een zegje kregen over wat de beste film aller tijden is. Dat gaf Jeanne Dielman een stevig duwtje voorwaarts – in 2012 stond de film op de 36e plaats – met een nummer 1-plek als resultaat.
De keuze voor een meer dan drie uur durende experimentele film over de dagelijkse beslommeringen van een huisvrouw als beste film, was verrassend.
Of Jeanne Dielman echt de beste film aller tijden is, blijft relatief. Ook al geniet de poll van Sight & Sound veel respect, toch blijft het maar een lijst die zelfs vandaag nog enkele blinde vlekken kent. Voorzichtigheid is geboden als je hem wil beschouwen als het ultieme canon van 130 jaar cinema. Maar laat ons toch even de vraag stellen: wat als de film van Akerman echt de beste film ooit is, wat zijn dan de kwaliteiten waardoor de prent die titel verdient?
Een unieke filmtaal
De belangrijkste reden waarom zoveel filmcritici en cinefielen Jeanne Dielman op handen dragen, is de beeld- en vertelstijl van de film. Akerman past minutenlange statische shots toe om te tonen hoe het hoofdpersonage haar huishouden op rituele wijze onder de knie heeft. Zo zie je haar minutenlang aardappelen schillen, kalfslapjes klaarmaken of haar bed opmaken.
Akerman breekt radicaal met conventionele vertelmethodes en dwingt ons om opgeslorpt te worden door het frame, om elke detail in het beeld te observeren
Voor velen even spannend als verf zien drogen, maar laat het nu net die aanpak zijn dat van Jeanne Dielman unieke cinema maakt. De modus operandi van Akerman breekt radicaal met conventionele vertelmethodes en dwingt ons om opgeslorpt te worden door het frame, om elke detail in het beeld te observeren en om de beleving van het personages in real time onder ons vel te voelen kruipen. Het verloop van het verhaal en de evolutie van het personage worden gecommuniceerd via langgerekte handelingen en nuances die tijdens de lange speelduur subtiel worden verlegd. Akerman gooit zo de gangbare cinemaregels door het raam en maakt een volledig nieuwe handleiding. Een handleiding die velen na haar zou beïnvloeden, waaronder Gus Van Sant, Sofia Coppola en Kelly Reichardt.
Tijd als instrument
‘Lang’ en ‘traag’ zijn sleutelwoorden in Jeanne Dielman. Ze begrijpt als geen ander het belang van tijd in cinema, hoe je het kan inzetten om kijkers in je verhaal te trekken. Al sinds de begindagen van het medium - en zeker sinds het eerste gebruik van montage - is het manipuleren van tijd een van de belangrijkste kenmerken van de kunstvorm. Van Andrej Tarkovsky tot Christopher Nolan, veel regisseurs zijn er zich maar al te bewust van en vallen op als meesterlijke tijdsmanipulators.
Jij bepaalt welke details in Jeanne Dielman je belangrijk vindt en hoe je die toepast om betekenis te geven aan wat er zich op het scherm afspeelt.
Akerman springt heel spaarzaam om met die manipulatie. Enkel wanneer Jeanne mannen ontvangt op haar appartement voor seks, zet de regisseur montage in om Jeannes beleving te communiceren. Om de huishoudrituelen die de hoofdfiguur uitvoert te tonen, laat Akerman je de voortgang van de klok heel bewust beleven.
Is het haar doel om je op die manier dood te vervelen? Tuurlijk niet. Akerman maakt je op een manier mee regisseur. Door haar frame en personage over te laten aan de ongemanipuleerde tijd, vertrouwt ze op je observatie om het beeld dat ze je toont mee te regisseren. De keuze is aan jou om te bepalen naar wat je kijkt. Kijk je naar de geconcentreerde blik van Dielman? Naar de aardappelschil die loskomt? Of naar het botervlootje dat ongemoeid op tafel staat? Jij bepaalt welke details je belangrijk vindt en hoe je die toepast om betekenis te geven aan wat er zich op het scherm afspeelt.
Jeanne Dielman is daardoor een prachtig voorbeeld van hoe je tijd kan aanwenden om je kijker in een actieve rol te dwingen. En van hoe tijd als fenomeen de ruggengraat vormt van cinema.
Feministisch meesterwerk
Niet enkel vormelijk is de nieuwe nummer 1 van de Sight and Sound-poll belangrijk en vooruitstrevend, maar ook op activistisch vlak. Jeanne Dielman is namelijk al decennialang een schoolvoorbeeld van feministische cinema. Van cinema die niet enkel werd gemaakt door een hoofdzakelijk vrouwelijke crew, maar ook van cinema die een voordien ongezien vrouwelijk perspectief vooropstelt.
De filmgeschiedenis bestaat vooral uit films die een mannelijk perspectief naar voor schuiven. Akerman doorbreekt dat patroon in Jeanne Dielman door haar camera te richten op vrouwen die tot dan hoofdzakelijk onderbelicht bleven in film. Huisvrouwen die huishoudelijke taken uitvoeren, hadden voor mannelijke filmmakers geen dramatische relevantie. Akerman, die zich liet inspireren door de vrouwen waar ze mee opgroeide, vond dat onzin.
De filmgeschiedenis bestaat vooral uit films die een mannelijk perspectief naar voor schuiven. Akerman doorbreekt dat patroon in Jeanne Dielman.
Met Jeanne Dielman geeft ze bestaansrecht aan vrouwen die vaak in de schaduwen van de maatschappij blijven. Vrouwen die niet belangrijk worden geacht door de banaliteit van hun bestaan. Vrouwen die we allemaal wel kennen. Huismoeders of grootmoeders die zich dagelijks inzetten voor de orde van het huishouden. Iets wat we als samenleving vanzelfsprekend vinden. Akerman vond dat niet vanzelfsprekend en vond het hoog tijd dat het dramatische potentieel en de innerlijke leefwereld van zulke vrouwen een platform kreeg. Bijna vijftig jaar na datum is de film daarom nog steeds een ingetogen schreeuw voor meer vrouwen op het witte doek. Dus niet enkel vrouwen die interessant zijn voor een heteronormatief mannelijk blikveld.
Vooruitstrevend
De films die de hoogste regionen van de Sight and Sound-poll inpalmen, zijn veelal films die het medium op een of andere manier vooruit hebben geholpen. Als een brok narratieve kunst of als een maatschappelijk relevante creatie. Jeanne Dielman is op beide vlakken revolutionair. Als een film die de verhalende mogelijkheden van de zevende kunst uitdaagt en als een film die je een radicaal perspectief opdringt.
Jeanne Dielman toont de rekbaarheid van cinema als medium.
Jeanne Dielman toont de rekbaarheid van cinema als medium. Door de vaak Amerikaanse filmconventies die ons worden ingelepeld, staan we snel vijandig tegenover films die daar tegenin gaan. Die niet de gebruikelijke narratieve tools of montagetechnieken toepassen om ons een verhaal te vertellen. We vinden ze potsierlijk, arrogant een doodsaai. We vergeten vaak de vele andere dingen die je met de zevende kunst kan. Jeanne Dielman laat ze ons voelen, op een zowel tergend pijnlijke als lonende manier.
Citizen Kane en Vertigo waren op hun manier ook progressieve aanvoerders van de Sight ands Sound-lijst, maar wel films die een bepaalde Amerikaanse filmtraditie vertegenwoordigen. Met Jeanne Dielman is het de komende tien jaar tijd voor een ander soort cinema als vaandeldrager van de kunstvorm. Een terechte ‘beste film aller tijden’ die een veelbelovende boodschap meebrengt over de verdere evolutie en vele gezichten van het filmcanon.
Merci, Jeanne.
Lees je onze interviews, recensies en artikels graag? Waarom ons niet steunen voor €5, €10, €25 of €50? Schrijf je hier in op onze wekelijkse nieuwsbrief.