Christopher Nolan weet nog hoe hij moet verrassen. Met Oppenheimer ruilt hij zijn gebruikelijk spektakel in voor een complexe, drie uur durende biopic die bulkt van pratende mannen in kamers, ingewikkelde fysica, politieke intriges en morele vraagstukken. Het maakt van zijn nieuwste een uitdagende hap, maar een die Nolan toch kneedt tot een zenuwslopende, meeslepende brok cinema.
Christopher Nolan is dol op wetenschap. In Inception (2010) speelde hij met neurowetenschappelijke concepten, in Interstellar (2014) dook hij volop in de astrofysica en in Tenet (2020) goochelde de cineast met entropie en tijd als wetenschappelijk concept. Het leek wel in de sterren geschreven dat Nolan ooit zijn tanden zou zetten in de levensloop van een echte wetenschapper. Dat deed hij dan ook na Tenet door de 700 pagina’s tellende biografie American prometheus: The triumph and tragedy of J. Robert Oppenheimer onder de arm te nemen als zijn volgende filmproject. Een gelaagd en detailrijk boek over het leven van de natuurkundige die de eerste atoombom mee ontwikkelde. Maar hoe transformeer zo’n kolos van een boek in godsnaam in entertainende cinema?
Spektakel en entertainment zijn in Oppenheimer niet Nolans voornaamste zorg. In vergelijking met zijn eerder werk komt zijn nieuwste bescheidener uit de hoek. Een karakterstudie waarin de beslissingen, innerlijke werking en demonen van één man centraal staan. Ook al ontploft er een atoombom halverwege, de spanningsboog in Oppenheimer vloeit vooral voort uit het leven van het titelpersonage.
Kluwen van informatie
Dat leven verdeelt Nolan in drie duidelijke segmenten: de beginjaren van Oppenheimers carrière, de betrokkenheid van de natuurkundige bij The manhattan project om de eerste atoombom te ontwikkelen en zowel de nasleep van de detonatie als de heksenjacht die op hem werd geopend ten tijde van het Mccarthyisme. Die segmenten worden enerzijds verteld vanuit het perspectief van Oppenheimer (Cillian Murphy) en anderzijds vanuit de beleving van de Amerikaanse overheidsfiguur Lewis Strauss (Robert Downey Jr.), die Oppenheimers reputatie na de Tweede Wereldoorlog trachtte te vernietigen.
In Oppenheimer botsen tijdlijnen en perspectieven krachtig met elkaar, alsof het atomen zijn die tegen elkaar knallen.
Veel stof dus voor een film, zelfs al duurt die drie uur. Het is niet vanzelfsprekend om al die informatie helder en begrijpelijk te brengen. Als inspiratie keek Nolan voornamelijk naar eerdere biografische vertellingen als Citizen Kane (1941) en Amadeus (1984). Van die eerste leent hij de niet-lineaire structuur die steunt op getuigenissen en herinneringen en van Amadeus leent hij hoe hij het perspectief van een rivaal in een biopic verwerkt. Dat maakt van Oppenheimer geen rechtlijnige vertelling, maar eerder een film waarin periodes, tijdslijnen en perspectieven krachtig met elkaar botsen en interageren. Alsof het atomen zijn die tegen elkaar knallen.
Vakmanschap
Zo zet Nolan zijn traditie voort om te spelen met filmtaal en narratieve tijdslijnen. Omdat de film je in een kluwen van informatie onderdompelt, kan het vaak overweldigend worden. Alsof je in een moeras van historische en wetenschappelijke feiten waadt. Nolan is altijd al een filmmaker met grote narratieve ambities geweest en dat is in deze film niet anders. Het nadeel daarvan is dat zijn films vaak het slachtoffer zijn van die ambities. De vele informatie die we voorgeschoteld krijgen over Oppenheimers innerlijke leven, zijn jonge jaren, zijn werk voor The Manhattan Project, zijn privéleven en de verdachtmakingen die rond hem heersten, maken van de film zowel een meeslepende als soms verstikkende zit. Alsof Nolan zo verdiept is in zijn onderwerp, dat hij er niet in slaagt om zijn darlings te killen. Met als gevolg dat niet elke plotlijn of elk personage volledig uitgewerkt aanvoelt. Had de film een nauwere focus kunnen gebruiken? Had het verhaal van Oppenheimer strakker gekund?
Hoe dan ook, Nolan zou Nolan niet zijn moest hij je aandacht er niet bijhouden dankzij een opzwepende montage, een muziekscore die je bij je nekvel pakt, adembenemend camerawerk van Hoyte Van Hoytema, knappe praktische effecten en een productiedesign om duimen en vingers bij af te likken. Of het nu gaat over de aanloop naar de ontploffing van de eerste atoombom of over een groep mannen in pak die rond een tafel discussiëren over de dreiging van de Russen, Nolan vindt telkens de juiste manier om die scènes razend spannend en overrompelend te brengen. Vakmanschap dat enkel hij in de vingers heeft.
Straffe cast
De filmmaker is er zich ook zeer bewust van dat hij materie brengt die niet altijd even simpel is voor een breed cinemapubliek. Daarom probeerde hij ook een zo perfect mogelijke en herkenbare cast samen te stellen, om zo de aandacht van de kijker vast te houden. Voor de hoofdrol heeft hij voor zijn vaste medewerker Cillian Murphy gekozen, die op indrukwekkende wijze de tengere lichamelijkheid, het overtuigende intellectualisme en het subtiele charisma van Robert Oppenheimer tot leven brengt. Enkel met zijn blik alleen al weet hij een man neer te zetten die leeft voor zijn wetenschap, maar ook worstelt met de gruwelijke ontdekking die hij voor de rest van zijn leven met zich heeft meegedragen.
Nolan vindt telkens de juiste manier om die scènes razend spannend en overrompelend te brengen. Vakmanschap dat enkel hij in de vingers heeft.
Rond Murphy heeft Nolan praktisch elke bijrol ingevuld met een bekende karakterkop of betrouwbare Oscarwinnaar. Oppenheimers voornaamste tegenstander Strauss wordt gespeeld door Robert Downey Jr., die moeiteloos zijn beste vertolking sinds Zodiac (2007) neerzet. Downey Jr. maakt van Strauss een gefrustreerde, pientere patriot die als een sluwe slang Oppenheimer tracht te verwoesten. Het is een verademing om de Amerikaan nog eens aan de slag te zien gaan met een personage dat niet door de lucht vliegt in een ijzeren pak.
Naast de Iron man-acteur herken je ook nog namen als Rami Malek, Gary Oldman, Josh Hartnett, Emily Blunt, Matt Damon, Florence Pugh en Kenneth Branagh. Allemaal vormen ze een essentiële bouwsteen die de geloofwaardigheid van de film ten goede komt en een sterk tegenwicht biedt voor Murphy’s acteerwerk. Geen enkel personage is minderwaardig voor Nolan en elk personage dient daarom ingevuld te worden door het beste talent dat beschikbaar is. Ook al zijn sommigen maar voor één scène te zien. Ook uit zijn casting keuze spreekt zijn passie voor Oppenheimers verhaal.
Intiemer
De casting en Nolans focus op historische figuren beïnvloedt in de film ook zijn stijlkeuzes. We kennen de regisseur vooral als iemand van groots opgezette shots en indrukwekkende vista’s. Die zijn er ook in Oppenheimer. Vooral tijdens het tweede uur, waarin de wetenschapper en zijn collega’s aan de bom werken in de woestijn van New Mexico. Maar Oppenheimer is in de eerste plaats een film van close-ups. Omdat er zoveel personages dialoog met elkaar voeren is dit mogelijk een van Nolans meest intieme films. De close-up is de belangrijkste compositie die hij hanteert. Via de IMAX-camera van Van Hoytema krijgen de gezichten van Murphy en co. een ongeziene intensiteit en gedetailleerdheid mee. Zeker om de innerlijke strubbelingen van Oppenheimer te communiceren eens de dodelijke kracht van zijn creatie duidelijk is, is de close-up een efficiënt instrument in de handen van Nolan.
Oppenheimer laat je verweesd achter met grootste morele vraagstukken en een weinig hoopvolle visie op waar de mens toe in staat is.
Een groot deel van de film bestaat daarnaast ook uit zwartwit-fotografie. Alle scènes die het perspectief van Strauss belichamen, baden in een contrastrijk zwartwit dat enkel maar bijdraagt aan de intieme grootsheid die de film uitdraagt. Een aanpak die zeker loont tijdens de hoorzittingen in de derde akte van de film. De zwartwit-beelden maken de ruimtes waar Strauss zich in bevindt namelijk nog kleiner en claustrofobischer. Handig op momenten waarin het personage in een hoekje wordt gedreven door zijn tegenstanders.
Banaliteit van het kwaad
Laat het dus duidelijk zijn dat Oppenheimer geen typische Nolan film is, ook al bevat de biopic veel elementen die tot zijn auteurschap behoren. Dit is geen sci-fispektakel, geen actierijke oorlogsfilm of een donkere superheldenfilm, maar een diepgaande studie van een man die een significante invloed heeft gehad op onze wereld. Een studie van een man die heeft moeten leven met een duivelse creatie. En een studie van het Amerikaans imperialisme en hoe de banaliteit van het kwaad niet enkel de nazi’s in zijn greep had tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Oppenheimer is volwassen cinema die we niet vaak meer voorgeschoteld krijgen vanuit Amerikaanse hoek. Toch niet in de vorm van een groots opgezette blockbuster. Het is zowel een film die voldoening geeft als frustreert. Een film die je niet onderschat als kijker en waar je stevig je tanden kan inzetten. Een biopic die je verweesd achterlaat met grootste morele vraagstukken en een weinig hoopvolle visie op waar de mens toe in staat is. Kortom: een film die aan je trekt en tornt. Alsof je een atoom bent die op gewelddadige wijze in twee wordt gesplitst.
'Oppenheimer' is sinds 19 juli 2023 te zien in de Belgische zalen. In Nederland kwam de film de dag erop uit.
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk. Schrijf je hier in op onze wekelijkse nieuwsbrief.