Met Napoleon waagt regisseur Ridley Scott zich aan een biopic over een van de meest polariserende figuren uit de Westerse geschiedenis. De combinatie van vlak vakmanschap, een beperkte speelduur en enkele verrassende ingrepen zorgt voor een film die zelden begeestert, vaak frustreert en toch nooit verveelt.Â
Op bijna 86-jarige leeftijd is Ridley Scott, de man die in 2000 met Gladiator de historische spektakelfilm nieuw leven in blies, erin geslaagd een monsterproductie op poten te zetten over hét historisch filmpersonage bij uitstek: Napoleon Bonaparte. Scott volgt ‘de kleine korporaal’ vanaf zijn eerste successen in 1793 tot aan zijn dood op Sint-Helena – meer synopsis van de film heb je niet nodig. Verrassend is vooral hoe de regisseur voortdurend de poten vanonder Napoleons mythe wegzaagt.
Dat mes – of die sabel, zo je wil – snijdt langs twee kanten.
Vier vignetten
Napoleon is niet de traditionele biopic waarvoor hij hier en daar wordt versleten. De film is eigenlijk opgedeeld in verschillende vignetten, waarbij belangrijke historische gebeurtenissen zonder veel context haasje-over springen met intieme observaties van Napoleon (Joaquin Phoenix) en zijn vrouw Joséphine (Vanessa Kirby).
De klassieke Hollywoodstructuur van opkomst en val wordt zo uitgebeend tot losstaande scènes waarvoor de kijker zelf maar oorzaak en gevolg moet bijeen puzzelen. Het siert Scott dat hij personage noch tijdvak reduceert tot simplistische verklaringen, maar het maakt ook een kijkervaring waarbij je weinig betrokkenheid voelt en na 160 minuten nog steeds geen vat hebt op de tegenstrijdige vechtjas.
Veldslagen of politieke spelletjes worden allesbehalve heroïsch gepresenteerd.Â
Scott laat gelukkig de pompeuze sérieux van Gladiator of, godbetert, Robin Hood (2010) achterwege. Veldslagen of politieke spelletjes worden allesbehalve heroïsch gepresenteerd. Ergens keert de regisseur hier terug naar zijn allereerste film The duellists (1977), die zich ook al tijdens de Napoleontische Oorlogen afspeelde. Net als in die film lijkt Scott de sociale conventies en krijgswetten van de jaren 1800 vooral een bron van onderkoelde hilariteit en ironische afstand te vinden.Â
Vuurwerk
Phoenix’s Napoleon weet zich nooit een blijf met de strakke gedragsregels van gekostumeerde bals en zijn relatie met zijn vrouw is een fascinerend pervers machtspelletje. Vanessa Kirby is dan ook de enige tegenspeler die veel te doen krijgt en gaat helemaal op in een rol die meer met The favourite (2018) dan haar doorbraakserie The crown van doen heeft.
De scènes tussen Kirby en Phoenix zorgen dan wel voor veel vuurwerk, ze ontnemen ook aandacht voor andere aspecten van Napoleons leven. Natuurlijk moet een filmmaker (en monteur) keuzes maken, maar de abrupte overgangen werken soms verwarrend: waarom is Napoleon nu eigenlijk zo populair bij zijn soldaten? Ook zijn militair vernuft wordt nooit echt uitgediept, al krijg je er wel enkele spectaculaire veldslagen voor in de plaats.
Dat die een loopje nemen met historische accuraatheid neem je er graag bij. Minder vergeeflijk is dat het je wel érg moeilijk wordt gemaakt om mee te leven met de anonieme gezichten van Napoleons leger.
Phoenix zijn invulling van Napoleon zal geen spek naar ieders bek zijn.Â
Phoenix zijn invulling van Napoleon zal geen spek naar ieders bek zijn. Hij speelt hem met zijn gebruikelijke nervositeit en onzekerheden, een groot kind dat voortdurend mompelt en elk moment in manische razernij kan ontsteken. Omdat de film nauwelijks aandacht besteedt aan Napoleons koel berekende politiek, lijkt hij hier lang de militaire marionet van andere politici. En toch. Gaandeweg komt zijn charisma bovendrijven: uiteindelijk besef je dat je toch geboeid blijft kijken naar die onzekere driftkikker, hoe weinig je ook – komt ‘ie dan – hoogte kan krijgen van de bezieler van het Napoleoncomplex.Â
Historisch detail
Scotts maniakaal oog voor historisch detail komt het best tot zijn recht in kleine observaties: het hakblok van Marie Antoinette dat voortdurend versteld moet worden, een lekkend plafond in de troonzaal van Moskou. Het zijn zulke momenten dat de regisseur zijn vlak vakmanschap weet te overstijgen.Â
Toch is zijn doorgaans zo afstandelijke stijl misschien wel net het punt van de film. Nergens doet de film een poging de definitieve biografie van Napoleon te zijn of zelfs maar een ontleding van zijn persoonlijkheid te presenteren. Het roept herinneringen op aan Steven Soderberghs tweeledige biopic over Che Guevera (2008). Ook die films fascineerden in hun opzet even zeer als dat de afstandelijkheid frustreerde.
Nergens doet de film een poging de definitieve biografie van Napoleon te zijn of zelfs maar een ontleding van zijn persoonlijkheid te presenteren.Â
De vraag blijft hoeveel van Napoleons gebreken zullen worden opgelost met de vier uur durende director’s cut die Scott weldra op streamingplatform Apple TV wil uitbrengen.Â
Je kan Apple’s strategie zeker cynisch noemen: met deze twee versies snel na elkaar uit te brengen, genereert het streamingplatform gegarandeerd extra aandacht nadat de studio al eens langs de bioscoopkassa gepasseerd is. Allicht hadden ze Scott ook gewoon meteen zijn eigenlijke visie laten uitvoeren. Deze versie kijkt vlot weg, maar je vraagt je wel af of Scott Napoleon te veel in zijn blootje zet, dan wel de stroom aan gebeurtenissen, passerende personages en invalshoeken met 160 minuten te weinig ademruimte krijgen. Heeft de keizer nu te veel of te weinig kleren aan?
Toch pleit het voor Scott dat je ondanks alle gebreken na afloop meteen hongert naar méér. Het laatste shot van de film vat die ambivalentie perfect samen. We zien Napoleons achterhoofd, zijn gezicht blijft buiten beeld. De laatste indrukken van de keizer worden de kijker ontzegd, net zoals we een hele film lang Napoleon niet hebben kunnen doorgronden.
Ook voor Scott blijven zijn personage en een echt geslaagde film steeds nét buiten bereik, al heeft hij te veel troeven in handen om ons niet te intrigeren. Het maakt van de film een onvolmaakt huzarenstukje. Benieuwd wat de alternatieve aankleding oplevert in de director’s cut.Â
Napoleon is vanaf 22 november 2023 in de Belgische bioscopen te zien. In Nederland verschijnt de film 23 november 2023.
Lees je onze interviews, recensies en artikels graag? Waarom ons niet steunen voor €5, €10 of €25? Schrijf je hier in op onze wekelijkse nieuwsbrief.