Een tijdloze trilogie over opgroeien en afscheid nemen

Zelden werd volwassen worden zo zintuiglijk in beeld gebracht als in de Apu-trilogie van Satyajit Ray. In drie poëtische zwart-witfilms zien we hoe een Indiase jongen de wereld leert begrijpen — en gaandeweg leert wat hij heeft verloren.

Apu wordt vertolkt door verschillende acteurs. Hierboven is Smaran Ghosal te zien in Aparajito.

De beroemde Apu-trilogie (Pather Panchali, Aparajito en Apur Sansar) van Satyajit Ray – gebaseerd op de boeken van Bibhutibhushan Bandopadhyay – is het schoolvoorbeeld van een visuele bildungsroman. Het in subliem zwart-wit gefilmde drieluik, dat ook fungeert als een metafoor voor India als land in ontwikkeling, draait om de belevenissen van de jonge Apu die aan het begin van de twintigste eeuw opgroeit op het armoedige Indiase platteland.

De drie films draaien in zekere zin om zien, leren en gezien worden.

In de eerste twintig minuten van Pather Panchali moet de hoofdpersoon (Apu wordt gespeeld door verschillende acteurs) nog geboren worden en zien we de wereld waarin hij terecht zal komen. Zijn toekomstige moeder is een harde werker, zijn vader een flegmatische priester en zijn zusje een deugniet. Het gezin heeft het zwaar maar het zal nog jaren duren voordat dit tot Apu doordringt: de openingsfilm draait om jeugdige onbevangenheid. Zo weerklinken speelse melodieën van componist Ravi Shankar – die de drie films voorzag van een memorabele soundtrack – onder een shot van deinende waterlelies die ogen als onverdorven tekens van leven.

Editor's pick | De vijf favorieten van de kernredactie

Nu kopen

Onbeschreven blad

In Pather Panchali is Apu een nog onbeschreven blad; hij bestudeert zijn ouders en vraagt zich onbewust af wie hij zal worden. Dat verandert geleidelijk in Aparajito, waarin Apu’s gezin verhuist naar de heilige stad Varanasi. Wanneer Apu’s vader overlijdt, verhuist zijn moeder terug naar het platteland. Apu, die een carrière ambieert als schrijver, gaat les volgen in Calcutta. Een leraar ontdekt Apu’s academische bekwaamheid en geeft hem een stapel boeken over natuurverschijnselen, ontdekkingsreizigers en uitvinders. Wanneer de jongeling zijn moeder opzoekt, mag hij de wereld aan haar uitleggen en bovenal: vertellen wat hij heeft gezien in zijn nieuwe woonplaats.

De rollen zijn omgedraaid. Dat illustreert Ray al eerder in de film in een prachtige scène waarin Apu’s vader op zijn sterfbed ligt. De als objectief voorgespiegelde camerahoek blijkt even later Apu’s perspectief, die zijn vader machteloos aanstaart. Waarmee Ray subtiel benadrukt dat we langzaam maar zeker de wereld steeds meer door Apu’s ogen zijn gaan zien. In een andere scène krijgen ‘zien’ en ‘gezien worden’ een andere lading: op een gegeven moment ziet Apu zijn moeder nauwelijks meer. Uit het oog, uit het hart, resulteert in Aparajito in de vroegtijdige dood van moederlief.

Verlangen naar naïveteit

In het derde deel, Apur Sansar, staat Apu, intussen een onmiskenbaar schrijftalent, er alleen voor maar ligt de wereld aan zijn voeten. Shankars melodieën klinken volwassener en onderschrijven deze gewaarwording. Wanneer Apu, nu 23, tijdens het scheren naar zichzelf kijkt in een spiegel, lijkt deze confrontatie echter een omineus voorteken. Hoe meer kennis hij vergaart, hoe meer hij lijkt terug te verlangen naar de jeugdige onbevangenheid die hij heeft verloren. Dat is misschien wel de bitterzoete paradox uit de Apu-trilogie: zodra we alles hebben gezien, verlangen we terug naar het prille begin toen we nog onwetend waren.

Deze recensie verscheen oorspronkelijk in ons coming of age-nummer.

HUMBUG #4 | Worden we nooit te oud voor coming of age-films?

Nu kopen