De schone pan in de oven, een vers brood dat de koelkast ingaat. Dementie is toch een stuk ingrijpender dan een reeks gekke vergissingen van een warhoofd, zo weet ook Hollywood stilaan.
Vroeger bestond dementie niet. Oude mensen, ach, ze waren hooguit wat vergeetachtig. Het was net als grijze haren en een stroef gestel, het hoorde erbij. Maar vandaag krijgt één op de vijf ermee te maken – in België gaat het om zo’n 202.000 mensen. Geen gering aantal dus, en door de vergrijzing in combinatie met een stijgende levensverwachting wordt die groep steeds groter. Gelukkig wuift geen heldere geest de symptomen nog weg.
Dat bewustzijn is er ook gekomen door de vele films over een haperende, grijze plaat. Ze geven de verwarring betekenis, dementie een gezicht. Een vertrouwd gezicht, zou je kunnen zeggen. Telkens weer zijn het immers de grootste namen die zich grandioos in dat vergeten verliezen. Judi Dench in Iris, Julie Christie in Away from her. Met Still Alice wist Julianne Moore in 2015 voor zo’n Oscarhongerige vertolking het beeldje effectief binnen te halen.
Nu weten we het stilaan wel, dachten we, en plots is daar The father, een debuutfilm die alles wat je denkt te weten over dementie in een klap verandert. Anthony Hopkins in grootse doen, je krijgt het er zomaar bij. Het leverde trouwens ook hem enkele maanden geleden een (tweede) Oscar op.
Deelgenoot
Vanuit welk standpunt vertel je een verhaal? Daar heeft de Franse filmmaker Florian Zeller zich vooraf grondig het hoofd over gebroken. Hij kon het over dementie hebben door de kijker getuige te laten zijn van iemand die langzaam opgeslokt wordt door het vergeten. Hij kon de kijker ook tot deelgenoot maken van dat proces. Ons laten ondervinden hoe dat voelt, je grip op de werkelijkheid verliezen. Dat is precies wat Zeller gedaan heeft met The father.
Een horloge ligt niet meer op de plek waar hij dacht ze te vinden (dus heeft de poetsvrouw ze gestolen), de man die in de andere kamer zit te lezen is hem een complete vreemde. Het moet gezegd dat het allemaal tamelijk clichématig begint. Scènes vol ontreddering en beschuldigende vingers duiken immers op in haast elke film over dementie.
Gaandeweg valt het perspectief van deze man in zijn vertrouwde flat samen met dat van de kijker.
Gaandeweg gaat echter het perspectief van deze man in zijn vertrouwde flat samenvallen met dat van de kijker. Er rijzen vragen, de verwarring vergroot. Zijn dochter Anne heeft eerst nog het gezicht van Olivia Colman, tot er een andere vrouw (Olivia Williams) opduikt in huis, die verbaasd zegt dat zij natuurlijk Anne is. Ook zijn schoonzoon ziet er ineens anders uit. Om nog te zwijgen van de zorgkundige van wie hij gelooft dat ze op zijn jongste dochter gelijkt. Tot zelfs het interieur niet meer is wat het net nog was.
Decorwissel
Door een personage door meerdere acteurs te laten spelen maakt Zeller de vervreemding invoelbaar. Maar hij gaat dus nog een stap verder en morrelt ook aan het decor. Dat zit hem in soms kleine maar cruciale details. Het behang krijgt plots een ander motief. Of wat eerder de deur naar een andere ruimte was is even later een inmaakkast. Langzaam je geheugen verliezen voelt niet als steeds minder weten, maakt hij zo duidelijk, het voelt als de wereld die je voor de gek houdt.
Langzaam je geheugen verliezen voelt niet als steeds minder weten, maakt The father duidelijk, het voelt als de wereld die je voor de gek houdt.
Zeller manipuleert ook de grenzen van tijd en ruimte. Ze vervagen en lopen in elkaar over. Wat jaren geleden gebeurde, lijkt wel gisteren. Staat Anne werkelijk op het punt om naar Parijs te verhuizen? Is ze bij haar vader ingetrokken in zijn appartement of heeft zij hem in huis genomen? De werkelijkheid is een puzzel van stukjes die ontbreken en niet passen. Wat is echt, wat ingebeeld?
Zoveel verwarring en mentale wanorde, laat dat net zijn wat dementie is. Gezichten die je door elkaar haalt of niet meer goed kan thuisbrengen. De ene leefruimte die je voor de andere aanziet. ‘Dit is mijn flat, toch?’, klinkt het plots stamelend. Op dat moment weet je het ook als kijker al lang niet meer. Het is een realiteit vol contradicties en je beseft: zo desoriënterend moet het zijn om je geheugen te verliezen.
Black-out
Onze blik is niet die van de stille getuige, maar die van de dementerende zelf. The father kijkt naar mentale aftakeling van binnenuit, niet van buitenaf. In films als Iris en Still Alice is dat wel het geval. Daar was er ook telkens die typische scène waarin de centrale figuur radeloos de weg kwijt raakt. De kijker ziet hen dan verweesd en in de war naar herkenning zoeken. Maar hoe zo’n plotse black-out voelt, daar hebben we het raden naar.
Onze blik is niet die van de stille getuige, maar die van de dementerende zelf.
Het draait in die films toch vooral om het tonen van hoe het is om samen te leven met iemand die dementeert. Zo maken ze hun werkelijkheid concreet, meer dan dat de dementerende zelf zich laat begrijpen. The father doet het anders. Het hart van de film ligt bij wie het allemaal zelf moet ondergaan.
Het is overigens niet zo dat een film niet eerder de beleving van een man met dementie naar het witte doek vertaalde. Er was in 2015 al de Franse film Floride, dat eveneens een adaptatie is van Zellers eigen toneeltekst Le père uit 2012. Jean Rochefort speelt in die film de vader, zoals Hopkins die nu speelt. Helemaal naar de zin van Zeller kan het niet geweest zijn. Anders was hij er niet als debutant zelf mee aan de slag gegaan.
Comeback van nooit weggeweest
Hij is nooit echt weggeweest, en toch voelt het alsof Hopkins helemaal terug is. Het heeft alles te maken met de flair waarmee de Engelsman tegenwoordig weer de filmrollen glansrijk elkaar laat opvolgen. Of zo lijkt het. Wie ze telt, merkt dat het er eigenlijk maar twee zijn. Er was The two popes in 2019, hij speelt daarin de conservatieve Paus Benedict die de fakkel doorgeeft aan kardinaal Jorge Bergoglio – thans: Paus Francis. En er is dus nu The father. Zo indrukwekkend kunnen twee vertolkingen zijn, dat ze meteen een hoofdstuk in een carrière vormen.
Dat The father zo’n intense ervaring is, is naast de kracht van die tekst dan ook helemaal Hopkins verdienste, die als tachtiger een kwieke en gewiekste vertolking neerzet. Het zoveelste hoogtepunt van zijn carrière. Dat die al meer dan zestig jaar geleden startte aan de zijde van Peter O’Toole en Katharine Hepburn in The lion in winter, dat zou je haast vergeten.
Bekijk de film via Picl.be. Illustratie: Studio Knets
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.