Een jongensclub. Zo wordt de filmwereld genoemd in het ambitieuze Women make film. In dit veertien uur durende video-essay belicht filmhistoricus en -maker Mark Cousins 183 vrouwen die de filmkunst mee vormgaven. ‘Natuurlijk mag ik als man zo’n project doen. Ik heb het over cinema, niet over vrouwen.’
Mark Cousins houdt niet van half werk. Als de Ierse documentairemaker aan iets begint, dan zorgt hij dat het volledig is. Dat je film dan plots vijftien uur duurt, zoals zijn meesterlijke filmgeschiedenisles The Story of Film (2011), is dan niet vreemd. Ook Women make film, zijn documentaire die momenteel in Eye Filmmuseum en enkele Nederlandse bioscopen speelt, klokt daarom af op zo’n veertien uur. Want de bijdragen van vrouwen als Marion Hänsel, Marleen Gorris en Forugh Farrokhzad – een Iraanse cineaste wier naam op Cousins onderarm getatoeëerd staat – aan de filmgeschiedenis zijn minstens even omvangrijk als die van mannen.
‘Je moet altijd hoog mikken’, verklaart Mark Cousins zijn voorliefde voor ambitieuze filmprojecten. ‘Want morgen kan je aangereden worden door een bus, zoals het geval bij Farrokhzad.’ En daarom koos hij ervoor om na The Story of Film opnieuw een wereldgeschiedenis van de film te vertellen, maar dit keer gezien door de lens van vrouwen. Omdat zij lang genoeg over het hoofd zijn gezien. Ook door Cousins zelf.
'Als een cartograaf probeer ik de kaart van cinema met Women make film aan te vullen.’
‘Midden jaren 1990 maakte ik een reeks over de beste documentaires ever made. Pas daarna realiseerde ik me dat slechts één geselecteerde film door een vrouw gemaakt was. Sinds ik dat 27 jaar geleden ontdekte, heb ik me in dit onderwerp verdiept. Deze film is eigenlijk een samenvatting van mijn zoektocht. Van de films van de Chinese Zhang Nuanxin tot de onlangs overleden Larisa Shepitko. Als een cartograaf probeer ik de kaart van cinema zo aan te vullen.’
Is het niet ironisch dat net een man zo’n ambitieus project over vrouwelijke filmmakers onderneemt?
Mark Cousins: Aanvankelijk hadden sommigen daar commentaar op, ja. Alsof iemand me veel geld had gegeven om dit project op poten te zetten. Dat is niet het geval. Ik had me jarenlang onbetaald ingewerkt in deze materie. Er is heus wel plek voor zowel mannen als vrouwen om sociale veranderingen in gang te zetten. Trouwens, ik heb het ook niet over vrouwen maar over cinema. Om daarover dingen te vertellen, ben ik wel gekwalificeerd. Veel van de mensen die eerst boos waren, waren na het bekijken van de film gelukkig wel bijgedraaid.
Hoe komt het eigenlijk dat vrouwelijke filmmakers zo lang over het hoofd werden gezien?
Cousins: Dat komt door mensen als wij. Blanke mannen hebben altijd de pen vastgehouden die de filmgeschiedenis schreef. En zij vinden nu eenmaal dingen leuker dan andere zaken – zoals liefde, woede en mannelijkheid. Daarom worden ook films als The searchers, The godfather, Taxi driver en Citizen Kane steevast als de allerbeste bestempeld. Eigenlijk moet je die stortvloed aan films uit je hoofd bannen om je dan onbeïnvloed af te vragen wie écht de beste filmmakers zijn, welke films écht de vernieuwendste zijn en om te ontdekken wat voor andere verhalen er allemaal nog verteld zijn. Eens je voorbij die conventionele filmgeschiedenis kijkt, wordt elke dag weer een spannende ontdekkingstocht.
Céline Sciamma, de Franse regisseur die je veelvuldig aanhaalt in je film, had nog een verklaring: dat cineastes steeds als pionier worden weggezet zodat ‘hun’ geschiedenis altijd van voren af aan begint.
Cousins: Ze heeft overschot van gelijk. En daarnaast worden vrouwelijke filmmakers ook steevast bij elke film weer naar hun ‘vrouwelijkheid’ gevraagd. Over ‘mannelijkheid’ hoor je regisseurs nooit vertellen. Er heersen dus nog veel dubbele standaarden. Ook aan de progressieve linkerzijde worden er nog veel denkfouten gemaakt. En daarom wilde ik iets eenvoudigs doen: praten over film, kijken naar het werk zelf. Om die reden heb ik het nergens over ‘vrouwelijkheid’ of over de verschillen of gelijkenissen tussen films gemaakt door mannen of vrouwen, en ook niet over the female gaze. Zulke gender-specifieke onderwerpen heb ik vermeden. Ik kijk alleen maar naar vrouwelijke filmmakers, als filmmakers.
‘The female gaze’ is een term die Laura Mulvey ooit muntte. Heeft dat idee van de Britse feministische filmtheoretica dan meer goed dan slecht gedaan?
Cousins: Ik heb enorm veel bewondering voor Laura Mulvey. Het artikel dat ze schreef, Visual pleasure and narrative cinema, was bijzonder invloedrijk en belangrijk. Bedenk je even dat ze in de jaren 1970 over de female gaze schreef, een tijd waarin vrouwen nog in bikini op de motorkap lagen om auto’s aan de man te brengen. Er was dus qua bewustwording nog veel werk te doen. En Laura’s ideeën hebben veel van dat werk verzet. Maar ik denk als je het haar nu zou vragen, dat ze dan zou toegeven dat haar idee een nogal bot instrument was.
Hoe bedoel je?
Cousins: Suggereren dat er een blik is die of mannelijk of vrouwelijk is, is een idee dat vandaag niet langer houdbaar is. Het is veel complexer dan dat. Het verbaast me dat concepten als ‘mannelijke’ en ‘vrouwelijke’ blik nog zo vrolijk gebruikt worden. Wat dan met de androgyne blik? Of het feit dat cinema zelf, een shot of een cut mannelijk noch vrouwelijk zijn? Heel vreemd dat mensen die ideeën uit de jaren 1970 vandaag nog steeds gebruiken alsof ze net ontdekt zijn. Dat toont toch aan dat er nog altijd een lange weg te gaan is.
'Suggereren dat er een blik is die of mannelijk of vrouwelijk is, is een idee dat vandaag niet langer houdbaar is.'
De afgelopen jaren lijken er alvast wel veel stappen in de goede richting gezet. Van MeToo tot de Oscar en Gouden Palm voor Chloé Zhao en Julia Ducournau.
Cousins: Het is een langzame, geleidelijke verschuiving geweest. Lang heerste het beeld dat cinema iets mannelijks was. Cecil B. DeMille die met zijn cowboyboots en zijn megafoon op de set staat, dat beeld. Dat idee is gelukkig aan het afbrokkelen. En MeToo versnelde dit proces door een element van verontwaardiging aan die trage evolutie toe te voegen. Want Harvey Weinstein was geen extreemrechtse Trump-achtige man, maar een onberispelijke Amerikaanse liberaal. Het toonde aan dat het probleem dichter bij onszelf lag dan we dachten.
Zijn er periodes in de filmgeschiedenis waarin de machomentateit harder doorklinkt dan in andere?
Cousins: Dat is in elk land anders. Als je naar de Sovjet-Unie kijkt, waar een andere ideologie heerste dan in de westerse landen, dan zie je dat de jaren 1950 tot 1970 goed waren voor vrouwelijke cineasten. Maar als je naar ‘macholanden’ als Italië, Spanje, Brazilië, Amerika en Groot-Brittannië kijkt, dan zie je dat de jaren 1940 tot de jaren 1960 enorm macho waren. De Tweede Wereldoorlog creëerden in veel van die landen jobgelegenheden voor vrouwen – ook in de filmwereld. Omdat mannen toen naar het front trokken. Maar in de jaren erna duwden conservatieve krachten veel van die vrouwen weer naar de haard. Het is niet zo moeilijk om je in te beelden dat dit opnieuw kan gebeuren. Ook een crisis als de coronapandemie kan dat effect hebben. Daar moeten we altijd voor opletten.
In Vlaanderen verscheen pas in 1998 de eerste door een vrouw gedraaide langspeelfilm: Rosie van Patrice Toye.
Cousins: We zouden van schaamte in de grond moeten zakken! Noord-Europeanen moeten toch enkele ongemakkelijke zaken onder ogen komen. Over hoe zij naar eigenaarschap, controle en zelfgenoegzaamheid kijken. Ook vandaag. Want bij mannen heerst nu het gevoel dat veel van hun jobs naar vrouwen gaan. En dat is waarschijnlijk waar, maar als je naar de filmgeschiedenis kijkt, was het altijd omgekeerd. Tijd dus om het speelveld gelijk te maken.
Zijn er nog zaken waarop we moeten letten?
Cousins: Zeker. Dat vrouwen niet strenger afgerekend worden op mislukkingen dan mannen. Vroeger waren vrouwen in Hollywood machtiger dan je denkt. Het is pas toen Wall Street en bankiers zich met de filmindustrie gingen bemoeien dat het mis ging. Toen duidelijk werd dat er veel geld verdiend kon worden met films werden vrouwen de deur gewezen. Dat gevaar gluurt altijd om de hoek. Als enkele grote, door vrouwen geregisseerde blockbusters falen, zal je snel horen: we hebben hen een kans gegeven, maar het is mislukt, dus laat mannen het grote werk maar weer doen. Dat argument moeten we meteen de kop indrukken. Er zijn ook veel mannen die middelmatige of ronduit slechte films gemaakt hebben zonder daar meteen op afgerekend te worden. Vrouwen moeten ook strontfilms mogen maken!
Waar we ook op moeten letten, is dat er niet enkel films verschijnen van vrouwen die jaarlijks $20.000 kunnen betalen voor de filmschool. Veel van de grote vrouwelijke filmmakers kwamen vroeger uit rijke, aristocratische kringen waardoor ze een elitair wereldbeeld produceerden. Dat is ook niet goed.
Na Women make film maakte je nog een film, The Story of Film: A New Generation. Waarom moest je nog een extra hoofdstuk aan Story of film toevoegen?
Cousins: Iedereen die begaan is met film voelt zich toch duizelig door al de veranderingen die er in film gebeuren? En dan heb ik het niet enkel over technologische veranderingen als GoPro, VR en de nieuwe manier waarop we films bekijken, maar evengoed over sociale veranderingen en bewustwording over gender en black lives matter. De tijd dat mensen de toegang tot de filmwereld ontzegd worden, is stilaan voorbij. A New Generation was te zien tijdens Cannes op het grote scherm, en dat terwijl ik het merendeel van die film met mijn smartphone gefilmd heb. Die barrières vallen door al die veranderingen snel weg. Heel snel.
Het video-essay Women make film is van 24 februari tot 17 maart in verschillende afleveringen te zien bij Cinema Zed in Leuven.
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.