Luisteren naar nazi’s die hun hoofd breken over hoe ze het ‘Jodenvraagstuk’ kunnen oplossen, klinkt niet meteen aantrekkelijk. Toch brouwt de Duitse cineast Matti Geschonneck daar de overtuigende historische praatfilm Die Wannsee Konferenz mee.
De oorlogswinter van 1942, Wannsee bij Berlijn. De vervolging van de Joden is al lang bezig. Hoog tijd om werk te maken van de reeds in 1941 bevolen Endlösung. Reinhard ‘de Slager van Praag’ Heydrich, SS-Obergruppenführer en hoofd van de overkoepelende Rijksveiligheidsdienst, roept een vergadering bijeen met vertegenwoordigers van de SS, enkele ministers en de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij.
De basis van Die Wannsee Konferenz is het verslag van deze vergadering die écht heeft plaatsgevonden. Een secretaresse legde alles wat er gezegd werd keurig vast in notulen. Op het einde van de oorlog werden de dertig exemplaren die ervan gemaakt werden allemaal vernietigd – buiten dat van Martin Luther, onderstaatssecretaris voor Buitenlandse Zaken.
Vlieg op de muur
Het filmisch verslag van die bijeenkomst toont een huis clos, een gesloten omgeving waar mannen met elkaar zitten te praten aan tafels die in U-vorm opgesteld zijn. Ze vergaderen gedisciplineerd volgens de procedures en de enige actie bestaat uit een occasionele pauze of een korte bespreking in beperkte kring. De setting is sober en buiten de stemmen van de aanwezigen is er geen geluid of filmmuziek te horen. Een beklemmende fly on the wall-ervaring dus.
Dat heeft in eerste instantie te maken met de houding en de gelaatsuitdrukking van de deelnemers. De casting is dan ook perfect. Onverstoorbaar glimlachend zit Heydrich (Philipp Hochmair) als een wraakzuchtige God de Vader de vergadering voor. Aan zijn rechterhand zit de grimmige Gestapochef Müller (Jakob Diehl) de weerbarstige deelnemers vol nauwelijks verholen woede minachtend aan te kijken. Aan zijn linkerzijde geeft Hofmann (Markus Schleinzer) met een sardonische glimlach commentaar die zijn ongeduld om aan de slag te gaan onthult. Eichmann (Johannes Allmayer), de ‘architect van de Holocaust’ houdt alles nauwlettend in de gaten. Op de gezichten van de andere aanwezigen lezen we onzekerheid, boosheid, beheersing en ook gevoelens van superioriteit.
Het is de inhoud van hun conversaties die, ondanks de beschaafde manier waarop ze gevoerd worden, de haren te berge doen rijzen.
Het is ook de inhoud van hun conversaties die, ondanks de beschaafde manier waarop ze gevoerd worden, de haren te berge doen rijzen. Ze hebben het over de uitroeiing van een volledig ras met een taalgebruik dat doorspekt is met eufemismen. Zo spreekt men van het ‘verzorgen’ van de Joden, hun ‘speciale behandeling’ ‘de oplossing van het Oosten’ en dat terwijl ze ‘genieten van onze transporten’.
Op het einde beveelt Heydrich expliciet om de notulen in het dienstjargon op te stellen om de andere deelnemers niet af te schrikken. Boude uitspraken en vergelijkingen worden niet geschuwd. Joden doden is hun lot, hun generatie is hiervoor uitverkoren. Het is het Jodendom dat hen de oorlog opgedrongen heeft. Ze zijn de artsen van het Duitse volk want een arts zaagt ook alleen maar het been van een patiënt af indien het écht noodzakelijk is. Het is soms zo shockerend dat het hilarisch overkomt.
Historische praatfilm
Daarenboven is het opmerkelijk dat niet alle aanwezigen gelukkig zijn met de voorstellen van Heydrich. Niet dat ze wat er gepland wordt onmenselijk vinden – ze staan allemaal achter het gedachtengoed van de Führer – maar ze zijn bezorgd voor hun eigen territorium. Kritzinger, de secretaris-generaal van de Rijkskanselarij, merkt bezorgd op dat de manschappen 488 dagen nodig zullen hebben om 11 miljoen Joden te doden.
Denken ze dan niet aan de psychologische impact ervan op die degelijke Duitse jongemannen die de executies moeten uitvoeren? Wanneer Eichmann hem wijst op de ‘positieve resultaten’ van Zyklon-B-experimenten in gaskamers voelt hij zich een stuk beter. Deze ‘volledig anonieme manier van werken’ is immers minder belastend voor de uitvoerders dan één voor één doodschieten.
De kracht van de film zit in de ogenschijnlijk normale situatie waarin mensen die overtuigd zijn van de ernst van hun taak de grootste aberraties verkondigen.
Ook Stuckart, de minister van Buitenlandse Zaken, laat zich niet onbetuigd. Hij is medeauteur van de Neurenberger Rassenwetten uit 1935, de juridische basis waarop de Joden worden uitgesloten van het dagelijks leven in het Reich. Zijn geordende juridische geest heeft moeite met de nonchalante wijze waarop de SS omgaat met de wettelijke regels die hij heeft opgesteld.
Die Wannsee Konferenz is een historische praatfilm die overtuigt. De kracht ervan zit in de ogenschijnlijk normale situatie waarin mensen die overtuigd zijn van de ernst van hun taak de grootste aberraties verkondigen. Ze zien de oorlog niet als een hindernis maar als een kans om dingen te doen die niet kunnen in vredestijd, een mogelijkheid om radicaal in te grijpen in een maatschappij. Ook al moeten ze daarvoor 11 miljoen Joden uitroeien. Zoals een goede huisvader hebben zij het beste voor met hun kinderen. Het akelige van de film zit niet alleen daarin maar ook in de herkenbaarheid van de geschiedenis die zich herhaalt.
'Die Wannsee Konferenz' speelt vanaf 25 mei 2022 in de Belgische bioscopen. Op 4 april 2022 verscheen de film in de Nederlandse filmzalen.
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.